Այս հարցի պատասխանը փնտրելուց առաջ նախ մտածենք թե ինչ իմաստ ունի <<իդեալ>>(ideal) հասկացությունը: Այն հունական ծագում ունի, բայց հայերենում ևս օգտագործվում է, իմաստով համապատասխանում է <<կատարելություն>> բառին, որը, սակայն, ամբողջությամբ չի արտահայտում հասկացության իմաստային շերտերը: Իր նախնական փիլիսոփայական իմաստն <<իդեալ>> հասկացությունը պահպանել է մասամբ. նախ, այս հասկացությամբ այժմ բնորոշում են ինչ որ առարկայի, արարքի, մտածողության բացարձակ կատարելության իմաստը, որպես բարձրագույն չափանիշ, որին ամբողջովին հասնել կամ որն իրագործել հնարավոր չէ, իդեալը միայն ծառայում է որպես օրինակ, երկրորդ իմաստով իդեալ բառն օգտագործվում է ամենահարմար, ամենահամապատասխան կամ ամենաարդյունավետ իմսատներով, որոնք գործնականության կամ կիրառելիության իմաստ ունեն.այսինքն՝ իդեալը մի կողմից վերացական և մյուս կողմից կոնկրետ իմաստներով է օգտագործվում:
Մեզանից յուրաքանչյուրին անհրաժեշտ է ինքն իր համար հստակեցնել, թե ինչ իմաստով է ինքն օգտագործում այդ հասկացությունը, ինչ է հասկանում դրանով: Ներկայումս, երբ հասարակության մեջ այլևս չկա խորհրդային գաղափարախոսությանը բնորոշ <<մատերիալիստական>> և <<իդեալիստական>> տարանջատումները, <<իդեալ>> հասկացության իմաստները խառնված են, հոգևորը, զուտ գաղափարականը խառնված է նյութականի հետ, պարզ չէ, թե արդյո՞ք հնարավոր է, որ իդեալները դրսևորվեն գործանականում, կամ կա արդյո՞ք դրա անհրաժեշտությունը: Իդեալներ ունենալը, առավել ևս դրանցով առաջնորդվելը հաճախ ծաղրի առարկա դառնալու առիթ է, երբ, օրինակ, մեկը խոսի բոլոր մարդկանց եղբայրության, հավասարության, բացարձակ արդարության, ժողովրդավարության և նման այլ գաղափարներից, կարժանանա մեծամասնության ծաղրին, մանավանդ այն պահերին, երբ այդ գաղափարներին չհավատալու համար, թվում է, թե կան բոլոր նախադրյալները: Ծաղրում են և գաղափարները պիտակում որպես <<իդեալներ>> կամ <<իդեալիստական>>, որովհետև դրանք համարում են իրականությունից կտրված, անիմաստ մի բան, զառանցանք: Այս իմաստով <<իդեալ>> հասկացությունը մեծ հաշվով արժեզրկված է, այն զրկվել է այն հոգևոր և բարոյական ներուժից, որն ուներ Պլատոնի կամ Հեգելի փիլիոսոփայության մեջ, այդ հասկացության արժեզրկումը անուղղիակորեն խոսում է նաև կրոնական արժեքների արժեզրկման մասին: Սա ոչ միայն աթեիզմի կամ մատերիալիզմի, այլև կապիտալիստական շուկայական հարաբերությունների ազդեցության հետևանքներից մեկն է: Սա խոսում է նաև ավելի լավը լինելու հավատի փաստացի կորստյան մասին: Հավատն ինքնին, ըստ էության, ծաղրի առարկա է դարձել, նաև՝ կրոնական հավատքը. եկեղեցում մոմ վառելը, կամ մեծ շուքով երեխային մկրտելը ամենևին հավատքի նշան չէ:
Ի՞նչ կապ ունի հավատը իդեալի հետ: Իդեալն, իր սկզբնական իմաստով, որպես կատարելություն, հավատի կարիքն ունի, որովհետև այն միշտ վեր է իրականությունից և երբեք չի մարմնավորվում կամ իրագործվում ամբողջապես, իդեալը ստեղծագործության, գործունեության բարձրագույն չափանիշն է, որին ձգտում է արարողը, գործողը: Եվ որպեսզի արարողը կամ գործողն իր ստեղծագործությունը կամ աշխատանքը մոտեցնի այդ կատարյալ չափանիշին, անհրաժեշտ է, որ նա հավատա կատարելության ամբողջական իրագործման հնարավորությանը: Հավատն այս դեպքում գործողության կամ արարումի միակ շարժիչ ուժն է, առանց որի աշխատելը կամ ստեղծագործելն անհնար է, կամ իմաստազուրկ: Մեծագույն խնդիրն այստեղ արարողի հավատալու կամքի և համարձակության մեջ է: Ամեն ինչ փորձով ստուգող մարդուն անհրաժեշտ է ունենալ իդեալի մարմնավորման փաստացի օրինակներ, որպեսզի վստահ լինի, որ բռնած գործն իմաստ ունի, որ հնարավոր է հասնել այդ կատարելությանը, բայց անգամ նման օրինակներ տեսնելիս կամ դրանց մասին լսելիս չի ուզում հավատալ, որովհետև վախենում է ծաղրի առարկա դառնալուց, վախենում է, թե ինչ կմտածի կողքինը: Սա է, որ մեզ հեռու է տանում հոգևոր իդեալներից: Մինչդեռ այդ իդեալները, որոնք ի ծնե կան մարդու հոգում, իրագործվելու համար հավատի կարիքն ունեն, և հենց նրանով են նրանք հզոր ու կատարյալ, որ ամբողջովին մարմնավորված կամ իրագործված չեն, այլապես մարդը բարոյական և հոգևոր ձգտումներ, հետևաբար և, հաստատուն արժեքներ չէր ունենա:
Մահաթմա Գանդին իր հոդվածներից մեկում գրել է. <<Իրականությունը միշտ ներկա է իմ առջև, բայց ես միշտ պայքարում եմ իդեալին հասնելու համար: Էվկլիդեսի ուղիղ գիծը գոյություն ունի միայն մեր ձևակերպման մեջ, բայց մենք միշտ ստիպված ենք այն ընդունել որպես դատողության հիմք: Մենք պետք է միշտ ջանանք գծել ճշմարիտ մի գիծ՝ Էվկլիդեսի երևակայական գծին համապատասխան...Իդեալի և գործնականի միջև պետք է միշտ լինի մի մեծ անդունդ: Իդեալը կդադարի լինել այդպիսին, եթե հնարավոր լինի այն իրագործել: Վայելքը ջանքեր գործադրելու մեջ է, ոչ թե՝ իրագործման: Որովհետև նպատակի ուղղությամբ առաջ շարժվելիս մեր առջև կբացվեն ավելի ու ավելի մեծ գրավչությամբ տեսարաններ/թրգմ.-ը իմն է՝Լ.Գ./>>[1]: Ինչու՞ եմ մեջբերում Գանդիին: Այս փոքրամարմին հնդիկը այն հազվագյուտ անհատականություններից է, ովքեր համարձակվում էին հավատալ իդեալների, ու իրենց կյանքը զոհաբերել՝ իրականությունն այդ իդեալներին մոտեցնելու համար: Գանդիի գաղափարներն իրենց հասարակական և քաղաքական պայքարում օգտագործել են և օգտագործում են շատերը, ոմանց հաջողվեց Գանդիի սկզբունքներով փոխել իրականությունը, բայց ոչ ոք չկարողացավ այդպիսի մեծ հեղինակություն ունենալ ու այդքան շատ բան տալ մարդկությանը: Ինչու՞: Որովհետև Գանդին սկսեց սեփական անձի մաքրագործումից, ինքն իրեն արմատապես վերափոխելուց և աստվածային արժեքները որպես իր գործունեության իդեալ սահմանելուց: Գանդին ինքն իրեն սովորեցրեց երբեք չկասկածել, որ կարելի է հասնել մարդու, ապա նաև՝ ողջ հասարակության մաքրագործմանը, բարոյական վերափոխմանը, հաստատել սիրո և հավասարության վրա հիմնված փոխհարաբերություններ: Նա սեփական վարքով ցույց տվեց կրոնական ու բարոյական իդեալները ծաղրողներին, որ իդեալին հավատալով և դրան ձգտելով միայն կարելի է փոխել մի ամբողջ ազգի պատմություն՝ սկսելով անհատական վերափոխումից: Գանդին գործնականը յուրօրինակ ձևով կարողանում էր ներդաշնակել հոգևոր իդեալների հետ, որի հնարավորությանը ոչ ոք չէր հավատում: Այսօր էլ, եթե հասարակ քաղաքացուն պատմես այս մասին, նա պիտի ծաղրի ու չհավատա, որ կարելի է հակառակորդին սիրելով, պաշտպանել սեփական իրավունքները, որ կարելի է առանց արյուն թափելու բողոքի համապետական ակցիաներ կազմակերպել ու հաղթել կոռուպցիայի մեջ թաթախված, բռնությամբ իշխանությունը զավթած պաշտոնյաներին: Դիմացինին հարգելը և սեփական տառապանքով նրան վերափոխելը Գանդիի հասարակական գործունեության գլխավոր սկզբունքն էր: Գանդիի նպատակը քաղաքական իշխանության հասնելը չէր, այլ՝ մարդուն ավելի լավը դարձնելը, որը, ինչպես նա համոզված էր, հնարավոր չէ անել մահակով կամ բանտերով, այլ՝ նրան սիրելով: <<Ի՞նչ խոչընդոտ կա, որ սերը չի կարող հաղթահարել…Միակ միջոցը, որով սերը պատժում է, դա տառապանքն է…Ատելությունը ինչ-որ մի ժամանակ սպանում է: Սերը երբեք չի մեռնում: Սա է երկուսի մեծ տարբերությունը: Այն, ինչ ձեռք է բերվում սիրո միջոցով, մնում է հարատև: Այն, ինչ ձեռք է բերվել ատելության միջոցով, իրականության մեջ բեռ է դառնում, քանի որ այն ավելացնում է ատելությունը>>[2],-գրել է Գանդին: Տառապանքը Գանդիի համար նախևառաջ արտահայտվում էր ծոմապահությամբ, որը նրա համար առանցքային նշանակություն ուներ մարդուն ավելի լավը դարձնելու համար, Գանդին ծոմ էր պահում ոչ թե բռնատերերից իրավունքներ կամ Հնդկաստանի համար ինքնանկախություն կորզելու համար, այլ իրեն սիրողներին ու հարգողներին փոխելու համար, նա այդ տառապանքը կրում էր նրանց գութը և սերը զորեղացնելու համար, որը շատերին ստիպում էր փոխվել ու նմանվել Գանդիին: Ի՞նչ էր ուզում Գանդին իր ժողովրդից: Նա ուզում էր, որ յուրաքանչյուր անհատ կարողանա հրաժարվել ատելությունից ոչ միայն անգլիացի գաղութատերերի հանդեպ, այլև միմյանց նկատմամբ, որպեսզի հնդկական հասարակության մեջ վերանա կաստայական խտրականությունը, որպեսզի հարուստը հարգի աղքատի մարդկային արժանապատվությունը և նրան ընդունի ինչպես իր հավասարը, որ իր հայրենակիցները կարողանան հոգևոր ազատությունը և հոգևոր արժեքները բարձր դասեն վարչական անկախությունից: Գանդին ասում էր.<<Մարդիկ արմատներն են, իսկ պետությունը պտուղն է: Եթե արմատները քաղցր են, պտուղներն անհրաժեշտաբար քաղցր կլինեն…Մենք ստանում ենք այն կառավարությունը, որին արժանի ենք: Երբ մենք ավելի լավը դառնանք, կառավարությունը ևս անհրաժեշտաբար ավելի լավը կդառնա>>: Գանդին մարդկանց սովորեցնում էր չվախենալ բռնությունից, տառապել, բանտ ընկնել, բայց չհնազանդվել իրենց շահագործողներին, համարձակվել չանել այն, ինչ դեմ են համարում արդարությանն ու արժանապատվությանը, նա կոչ էր անում ատել ոչ թե շահագործողին, այլ՝ նրա անբարոյական վարքագիծը, նրան չհանզանդվելով ստիպել փոխվել: <<Եթե ուզում ես, որ ինչ-որ կարևոր բան իրոք արվի, դու չպետք է միայն գոհացնես բանականությունը, դու պետք է նաև սիրտը շարժես: Բանականությանը դիմելն ուղղված է գլխին, իսկ սիրտը ներթափանցելը սկսվում է տառապանքից>>. սա էր Գանդիի համոզմունքը: Առանց բռնի հեղափոխության սոցիալ-տնտեսական վիճակը բարելավելը և ինքնանկախություն ունենալը Հնդկաստանում շատերի համար իդեալիստական զառանցանք էր թվում, բայց գործնականում Գանդին ապացուցեց իր մեթոդի արդյունավետությունը: Տևական բողոքներն ու գործադուլները ստիպեցին իշխանություններին ռեֆորմներ անել բանվորների, գյուղացիների օգտին, դադարեցնել շահագործումը, բողոքների ժամանակ ոստիկանները բռնությունների դիմեցին, շատ քաղաքացիներ զոհվեցին, բանտարկվեցին, զրկվեցին իրենց ունեցվածքից, բայց խաղաղ անհնազանդության շարժումը հզորանում էր: Գանդին գտնում էր, որ գաղութատերերի իշխանությունը տնտեսական լծակների մեջ էր. Հնդկաստանը լավագույն շուկա էր արտադրանքի արտահանման համար, որը միաժամանակ և հարստանալու և գաղութը կախվածության մեջ գցելու անփոխարինելի միջոց էր: Գանդին հայտարարեց, որ դրա դեմ պայքարի լավագույն միջոցը կտրուկ հրաժարումն էր ներմուծվող ապրանքներից և դրանց արտադրության կազմակերպումը տեղում, թեկուզ ոչ մասնագիտական միջոցներով: Գանդին ինքն էր կարում իր հագուստը և մյուսներին կոչ անում նույնը անել: Հնդիկ հասարակությունը սկսեց գնահատել, որ կարող է կախված չլինել երկիր ներմուծվող ապրանքներից, հետևաբար նաև՝ բրիտանացի մեծահարուստների կամքից, տասնամյակներ շարունակ գաղութատերերի քաղաքականության հետևանքով ընչազուրկ և զարգանալու գրեթե բոլոր հնարավորություններից զրկված քաղաքացին մեկ մարդու անձնազահությամբ սկսեց վստահություն ունենալ, որ կարող է իր երկրի ռեսուրսների տերը լինել, դրանք օգտագործելով ինքնաբավ լինել ու ինքն իրեն, սեփական աշխատանքով ապահովել սննունդով, հագուստով և անհրաժեշտ այլ պայմաններով: Բրիտանացի գաղութարարները տասնամյակներով հնդիկներին սին հույսեր էին տալիս, թե ուր որ է՝ ավելի մեծ ինքնավարություն են ունենալու, ավելի լավ են ապրելու, բայց միշտ նրանց վերաբերվել են որպես ստորակարգ անձանց, որովհետև եվրոպական հասարակության մեջ ևս արհամարհական վերաբերմունք կար աղքատների նկատմամբ. խնդիրը միայն ռասսայական խտրականության մեջ չէր, այլ՝ փողի իշխանության վրա հիմնված հարաբերությունների անարդարացի բնույթի, որի դեմ պայքարում էր և կոչ էր անում պայքարել թե Հնդկաստանում, թե Բրիտանիայում և ընդհանրապես: <<Ինձ համար Սուարաջը /ինքնանկախությունը/ ինքնամաքրման շարժում է>>, ասում էր Գանդին: Նա պայքարեց և հասավ այն բանին, որ Հնդկաստանի ամենաստորակարգ համարվող զանգվածը, որին արգելվում էր անգամ դիպչել, ունենա հավասար իրավունքներ մյուսների հետ: Գանդին պայքարում էր, ծոմ պահում, որ իրեն սուրբ համարող հարուստներն ազդվեն և ավելի բարյացակամ դառնան աղքատների նկատմամբ, որ պաշտոն զբաղեցնող հնդիկը չնմանվի իրեն շահագործած բրիտանացուն: Քաղաքացիական պայքարը Հնդկաստանում շարունակվեց 20 տարուց ավելի և ավարտվեց Հնդկաստանի ինքնանկախությամբ: Բայց արդյո՞ք Գանդիին հաջողվեց փոխել մարդուն, նրա մեջ արթնացնել և հաստատել մերձավորի հանդեպ սիրո արժեքը, արդյո՞ք վերացան կաստայական տարբերությունները: Գանդիի իդեալն, անշուշտ, լիովին իրականություն դառնալ չէր կարող, բայց եթե չլիներ այդ իդեալը, Հնդկաստանի ինքնանկախությունն էլ խաղաղ ճանապարհով հնարավոր չէր լինի:
<<Բոլոր գետերը գնում են դեպի ծով, բայց ծովը չի լցվում, և նորից գետերը վերադառնում են այնտեղ, որտեղով հոսել են…Այն, ինչ եղել է, նույնն էլ պիտի լինի…>>. Ժողովող, 1.7-9: Հինավուրց գրքի այս տողերը փոխաբերական իմաստով մեզ հուշում են, որ ինչպես բնության երևույթներն են կրկնվում, այնպես էլ մարդկային արատներն են կրկնվում՝ միայն այլ դիմակով և այլ միջավայրում: Անհատի փոփոխությունը դեպի լավը, արատների հաղթահարումը առանձին և ժամանակավոր բնույթ են կրում, բայց բոլորը միասին մեկ քայլ առաջ են անում դեպի բարու իդեալը: Բարոյականության և արդարության հաստատման բոլոր կոնկրետ քայլերը ոգեշնչվում և դրսևորվում են իդեալների գիտակցությամբ ու արժեվորմամբ: Իդեալների արժեզրկումը ներկա հասարակության մեջ բարոյական արժեքների անկման է հասցրել: Դրանք վերածնելու համար անհրաժեշտ է, որ մարդիկ սկսեն հավատալ իդեալների իրականացման հնարավորությանը, ունենան դրանց համար պայքարելու համարձակությունը: Գլխավոր իդեալն այսօր հայ հասարակության մեջ սեփական եսի օրվա հացն է և օրվա բարեկեցության մասին մտահոգությունը, ալտրուիզմը կամ օտարասիրությունը թուլության նշան է համարվում: Մենք չենք համարձակվում, կամ ավելի ճիշտ չենք ուզում մեզ նեղություն տալ և կանգնել բանակում տիրող ապօրինությունների դեմ փողոցում բողոքող որդեկորույս մայրերի կողքին, չենք ուզում կանգնել գյուղացիների կողքին, ովքեր, բողոքելով օլիգարխների օգտին արված օրենսդրական փոփոխությունների դեմ, փորձում են պաշտպանել իրենց հողերը, կամ բազմոցին նստած արհամարհանքով քննադատում ենք խաբեբա քաղաքական գործիչների կոչով հանրահավաքի ելած, իրենց սոցիալական վիճակից դժգոհ քաղաքացիներին, բայց ինքներս նույն վիճակում ենք և չենք համարձակվում ինքնուրույն արտահայտել մեր բողոքի ձայնը: Այսօրվա հայի իդեալը բարեփոխումների իմիտացիաներն են, սեփական կաշին է, երկրից արտագաղթելը և վոլտերյան քննադատությունը՝ առանց գործի: Դարձյալ ուզում եմ մեջբերել Գանդի խոսքերից. <<Միայն համարձակ խոսքն առանց գործողության անօգուտ գոլորշու արտամղում է>>:
Ժամանակակից հային այսօր անհրաժեշտ է որպես իդեալ սահմանել ոչ թե Ստալինի պես մի բռնակալի, ով, մեծամասնության կարծիքով, կարող է մուրճի մի հարվածով լուծել ժողովրդի խնդիրները և պատժել անօրեններին, այլ անհրաժեշտ է, որ յուրաքանչյուր ոք ինքն իր մեջ ազատորեն և անվախ կերպով դրսևորվելու հնարավորություն տա բարոյական հիմնական սկզբունքներին, վերարժևորի դրանք և սկսի ապրել այդպես և միայն դա սովորեցնի իր զավակներին, այսինքն՝ բարոյական իդեալների սահմանում անհատական մասով: Յուրաքանչյուր ոք, նույնիսկ ամենահանցագործը, հոգու խորքում կամ ենթագիտակցաբար գիտի, որ դիմացինին հարգելը, բռնություն չգործադրելը, հավասարությունը, խաղաղությունը, մեղմ ասած, լավ բան են, նրանց մի մասն էլ իրենք իրենց խոստովանում են, որ այդ սկզբունքներով ապրելը ճիշտ է, բայց այդպես ապրել չեն համարձակվում, քանի որ վախենում են, որ կարող են դառնալ կողքինի զոհը, ով իր խնդիրները <<լուծում է>> բռնությամբ և ապօրինի միջոցներով: Այսօրվա իդեալը միամիտ չլինելն է, կամ խորամանկելը, կողքինին խորամանկելով հաղթելը, մրցելն ու ամեն կերպ հաղթելը: Սրանք երբեք չի կարելի բարոյական կամ հոգևոր իդեալներ համարել, որովհետև հեշտությամբ հասանելի են և ամբողջությամբ իրագործելի, և հենց այդ պատճառով էլ, երբ մարդը հասնում է դրանց, դրանք արժեզրկվում են, այլևս բարձրագույն չափանիշ չեն, և սկսվում է պայքարն ավելի շատ նյութական բարիքներ ու իշխանություն ունենալու համար, սկսվում է <<ինքնապաշտպանություն>> պիտակով շպարված կատաղի, բռնի պայքարը մրցակցին տապալելու և նրա ունեցվածքը յուրացնելու համար: Ինքնապաշտպանությունը ատելության և բռնության յուրօրինակ մի արդարացում է: Ոչ մի բռնի պատերազմ չի կարող լինել հանուն բարոյական իդեալների պաշտպանության, դա պայքար է ֆիզիկական գոյության համար և, դրանով իսկ, բարոյական իդեալների ժխտում է: Գործնականում բռնի ուժին չդիմելը, կամ չպատերազմելը անհնար է թվում, բայց երբ այն դարձնենք մեր վարքագծի և գործելաոճի ելակետային սկզբունքը կամ իդեալը, այն ժամանակ կսկսվի ինքնամաքրագործումը, որի մասին հայտարարում էր Գանդին: Մենք պետք է գիտակցենք, որ անհատը կարող է փոխել մի ամբողջ հասարակություն, և կարևոր չէ, նա մեծ հեղինակություն ունի, թե ոչ: Գանդին գրում է.<<Միակ ճանապարհը, որով ես կարող եմ բավարարել մերձավորիս հոգևոր կարիքները, հոգևոր կյանքով ապրելն է առանց նույնիսկ նրա հետ մեկ բառ անգամ փոխանակելու: Հոգևոր կյանքը ինքն իրեն հասկանալի կդարձնի մերձավորիս հանդեպ սիրո քայլերի միջոցով…Հավատում եմ, որ մարդու և յուրաքանչյուր կենդանի շնչի միջև ընդհանուր միասնությանը: Հետևաբար…եթե մեկ մարդ շահում է հոգևոր առումով, ամբողջ աշխարհն է շահում, և եթե մեկն անկում է ապրում բարոյապես, ամբողջ աշխարհն է այդ չափով անկում ապրում: Երբ օգնում եմ հակառակորդներիս, միաժամանակ օգնում եմ ինքս ինձ և աշխատակիցներիս>>: Իսկ ի՞նչ էր Գանդիի համար հոգևոր կյանքով ապրելը: Բացատրությունը հետևյալն է. <<Մենք հաճախ շփոթում ենք հոգևոր գիտելիքը և հոգևոր ձեռքբերումը: Հոգևոր կյանքը սուրբ գրքերի իմացությունը և փիլիսոփայական քննարկումների մեջ մտնելը չէ: Դա սրտի մշակույթ է, անչափելի ուժ: Քաջությունը հոգևոր կյանքի հիմքն է: Վախկոտները երբեք չեն կարող բարոյական լինել>>:
Ուրեմն, մեզանից յուրաքանչյուրն իր առաջ առանցքային խնդիրներ ունի դրված. ամեն ոք պարտավոր է ինքն իրեն հարցնել.
-ո՞րն է իմ իդեալը,
-արդյո՞ք այն համապատասխան է խղճիս ձայնին,
-ի՞նչ եմ շահում հոգուս համար՝ հետևելով այդ իդեալի սկզբունքներին,
-արդյո՞ք այդ իդեալի իրականացման համար գործադրած քայլերս ուրիշի բարեկեցության հաշվին չեն,
-ի՞նչ կարող եմ անել ավելի շատ խղճիս ձայնին հետևելու և ավելի համարձակ լինելու համար,
-ի՞նչ կարող եմ անել իմ և մերձավորիս ներկա ու երեխաներիս ապագա կյանքն ավելի մաքուր և արդար դարձնելու համար,
-պետք է արդյո՞ք վախենամ բռնի ուժից, հարմարվեմ և կորցնեմ բարոյական նկարագիրս:
<<Ի՞նչ կշահես, եթե նվաճես ամբողջ աշխարհը, բայց կորցնես հոգիդ>>.Մարկոս, 8.36:
Լևոն Գալստյան
