Անուղեղ երկիր

     <<Որևէ ազգ չի կարող վստահ լինել իր ապագայի հանդեպ, եթե իր փախստականներն իր քաղաքացիների շարքերում են>>:

Pearl Buck, What America Means to Me

 Բանական որևէ օրգանիզմ չի կարող զարգանալ առանց ուղեղի և կենտրոնական նյարդային համակարգի բնականոն կենսագործունեության: Ուղեղն է թելադրում օրգանիզմի յուրաքանչյուր քայլը, ուղեղն է կշռում այդ քայլի նպատակահարմարությունը և համապատասխանությունը սեփական սկզբունքներին, ուղեղն է օրգանիզմին մղում ինքնակատարելագործման: Հասարակությունը ևս բանական օրգանիզմ է կամ բանական օրգանիզմների ամբողջություն, որի զարգացումն առանց այդ օրգանիզմների անհատական և հավաքական ջանքերի հնարավոր չէ: Հասարակության որակը պայմանավորված է մտավոր կարողությունների տարբերությամբ. ինչքան շատ են կարող և աշխատասեր ուղեղներն, այնքան զարգացած և նորարար կլինի հասարակությունը, և հակառակը: Ինչքան խորն է հասարակությունը գիտակցում այս օրինաչափությունը, այնքան ավելի ուժեղ ու զարգացած է այլ հասարակությունների համեմատ, օգտագործում է ոչ միայն սեփական ուղեղների ռեսուրսը, այլև ներգրավում է ուղեղներ այլ հասարակություններից՝ ըստ այդմ թուլացնելով նրանց զարգանալու, հետևաբար նաև՝ գոյատևելու պոտենցիալը: Այստեղ, ըստ էության, երկրորդական է այդ նպատակին հասնելու համար գործադրված քայլերի բարոյականությունը, առաջնայինը արդյունքն է և հասարակությունների մրցակցությանը դիմանալու կարողությունը: Սա է քաղաքագետների օգտագործած realpolitik հասկացության էությունը, որն ինչքն էլ բացասական է, արտացոլում է իրկանությունը: Ըստ այդմ, մի հասարակություն, որը չի մտածում սեփական պոտենցիալի պահպանության և զարգացման մասին, դատապարտված է քաղաքական սնանկության, կամ մտավոր հետամնացության:

 Հայաստանի ներկայիս աշխարհաքաղաքական դիրքը և ներքին խնդիրները բնավ չեն խոսում հայկական realpolitik-ի օգտին. ավելին, Հայաստանն ավելի շատ նպաստում է այլ երկրների realpolitik-ին՝թուլացնելով իրենը: Մտավոր ռեսուրսի արտագաղթը ասվածի ամենահիմնական պատճառներից մեկն է: Կառավարությունն իր սխալ քաղաքականությամբ հասարակության մտավոր որոշիչ ներուժը արտահանում է արտերկիր՝ հարստացնելով իր մրցակիցներին, ավելի ճիշտ՝ այն պետություններին, որոնցից ֆինանսական ու քաղաքական անուղղակի կախվածության մեջ է:  Ուղեղների արտահոսքի պատճառով Հայաստանաբնակ հայ հասարակությունը, որպես օրգանիզմ, կորցնում է դիմադրողականությունը, դառնում խոցելի հոգևոր և ֆիզիկական արտաքին ներգործությունների նկատմամբ: Ուղեղների արտահոսքի պատճառով Հայաստանի տնտեսությունը կորցնում է առողջ զարգացման հնարավորությունը՝ ինքն իրեն հանձնելով առավելապես եսակենտրոն գործունեությամբ երկիրը հետընթացի ուղի տեղափոխած մի խումբ մարդկանց տնօրինությանը:  

 Հայաստանից կրթված մարդկային ռեսուրսի արտագաղթի ծավալների մասին հստակ գաղափար կազմել հնարավոր չէ համապարփակ և վստահելի ուսումնասիրությունների բացակայության /կամ, գուցե, գաղտնիության/ պատճառով: Ստիպված եմ բավարարվել առանձին հատվածական ուսումնասիրությունների, հարցազրույցների ու անձնական փորձառության տվյալներով, որոնցից կարելի է որոշ հետևություններ անել երևույթի մասին: Եվրասիայի Համագործակցության Հիմնադրամն 2009թ. հետազոտություն է իրականացրել Հայաստանի հինգ լավագույն դպրոցների վերջին տարիների շրջանավարտների շրջանում և <<Elite Migration in Armenia>> հետազոտության մեջ փաստել հետևյալը. ընտրված դպրոցների շրջանավարտների 22 տոկոսն  ապրում կամ աշխատում են արտերկրում: Նրանց  մեծամասնությունը Ռուսաստանում և ԱՄՆ-ում են, մյուսները՝տարբեր երկրներում: Միգրանտները շատ են հատկապես ֆիզիկա-մաթեմատիկական և ռուսական թեքումով դպրոցների շրջանավարտների մեջ, յուրաքանչյուր երեքից մեկը: Նրանց մեծամասնությունը, որպես կանոն, ամենաառաջադեմ դպրոցականներն են եղել հանրապետական և միջազգային օլիմպիադաներում, դպրոցն ավարտելուց հետո ստացել բարձրագույն կրթություն, մի մասը նաև՝ Գիտությունների թեկնածուի կամ Դոկտորի գիտական կոչումներ, իսկ հիմա իրենց գիտելիքներով զարգացնում և հարստացնում են օտար պետության բյուջեն և օրատերկրացուն: Նրանց մեծամասնությունը, հատկապես արևմտյան երկրներում բնակվողներն, իրենց համարում են ադապտացված տեղի միջավայրին և Հայաստան վերադառնալու մտադրություն չունեն, գոնե մոտ ապագայում, թեև վստահեցնում են, որ կվերադառնան Հայաստանում պատշաճ աշխատանք ունենալու ռեալ հնարավորության դեպքում: Իսկ պատշաճ աշխատանքը ենթադրում է նաև պատշաճ աշխատավարձ, պատշաճ մարդկային վերաբերմունք, իրավունքների պաշտպանություն, կոռուպցիայի հետևանքներից  պաշտպանված լինելու երաշխիքներ, որոնք մոտ ապագայում միգրանտները քիչ հավանական են համարում հայրենի երկրում: Արտերկրում աշխատող կրթված հայ միգրանտները, որպես կանոն, առնվազն 4 անգամ շատ են գումար վաստակում քան, երբ Հայաստանում էին, ունեն որակյալ և մատչելի կրթության և աշխատանքային առաջխաղացման շատ մեծ հնարավորություններ թե իրենց և թե իրենց երեխաների համար, օգտվում են սոցիալական և բժշկական ապահովագրության համակարգերից: Բնագիտական կրթությամբ շատ հայ երիտասարդներ աշխատում են միջազգային գիտահետազոտական խոշոր ծրագրերի վրա՝  միջուկային ֆիզիկայի, գենային ինժեներիայի, համակարգչային տեխնոլոգիաների, առողջապահության և այլ ոլորտներում, ու, մեծ մասամբ, Հայաստանի հետ ոչ մի առնչություն չունեն: Դժվար չէ կանխատեսել, թե ինչքան կշահեր Հայաստանի տնտեսությունը, եթե կառավարությունը տեղում պատշաճ աշխատատեղեր ապահովեր այդ երիտասարդների համար, ֆինանսավորեր նրանց գիտական ուսումնասիրությունները, թեկուզ միջազգային կազմակերպությունների միջոցով, և պետական ծրագրով նրանց համար ապահովեր միջազգային համագործակցություն: Հայաստանի առողջապահությունն, օրինակ, ունի որակյալ մասնագետների սուր կարիք գրեթե բոլոր բնագավառներում, բայց բժշկական համալսարանի որակյալ շրջանավարտների մի մասը գերադասում է կարիերա ստեղծել արտերկրում: Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և սոցիալ-հոգեբանական ներկա վիճակը երկրին զրկում է ապագայի կառուցման առանցքային անկյունաքարերից.  սա արդեն մեջքից հարվածում է ազգային անվտանգությանը:

 ՀՀ նախագահի նախաձեռնությամբ 2009թ. ստեղծված <<Լույս>> հիմնադրամի տնօրենին մի անգամ հարցրեցի, թե ինչ երաշխիքներ կան, որ հիմնադրամի գումարներով աշխարհի լավագույն բուհերում սովորող հայ ուսանողներն ավարտելուց հետո կաշխատեն Հայաստանում: Տնօրենն այն կարծիքին էր, որ Հայաստանում բնակվելը պարտադիր չէ, և ինքը հուսով է, որ շահառուները Հայաստանի համար պիտանի գործ կկատարեն՝ թեկուզ բնակվելով արտերկրում, հուսով է: Այդպիսի լավատեսության հիմքերն անհասկանալի են. մեկ ամսով Հայաստան այցելած շահառուները փաստում էին, որ մասնագիտական գործունեության համար Հայաստանում նպաստավոր պայմաններ չեն տեսնում, և որ իրենք պատրաստվում են կրթություն ստանալուց հետո, գոնե ժամանակավորապես, աշխատել արտերկրում, ինչպես շատերը: Փորձը ցույց է տալիս, որ արտերկրում հաջողությունների հասած երիտասարդները /դեռևս ոչ <<Լույս>> հիմնադրամի շահառուները/  չեն վերադառնում և հայրենի երկրին ձեռք մեկնելու ցանկությամբ աչքի չեն ընկնում. նրանց օգնությունը սահմանափակվում է միայն հարազատներին օգնության գումարներ ուղարկելով,  նույնիսկ արտերկրում նրանք հիմնականում ակտիվ շփումներ չունեն հայկական սփյուռքի հետ, չեն հետաքրքվում Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձություններով և աշխատում են օր առաջ յուրացնել օտար մշակույթն ու ինքնությունը: Փաստորեն, կառավարությունը իր <<Լույսով>> անուղղակիորեն նպաստում է արտագաղթին, քանի որ լուսավորյալների հետագա վերադարձի հնարավորությունն ապահովելու համար լուրջ քայլեր չի անում սոցիալ-տնտեսական խավարը վերացնելու ուղղությամբ, միտումնավոր կամ անճարակությամբ: Նույնիսկ իգական սեռի շրջանավարտներից քչերն են վերադառնում. տեղի է ունենում անհատական և ընտանեկան արժեքների փոփոխություն, աստիճանաբար ավելի շատ են հակվում օտարերկրացիների հետ ամուսնությանը՝ հաճախ այն օգտագործելով արտերկրում բնակության օրինական կարգավիճակ ձեռքբերելու նպատակով: Արտագաղթելու ցանկությունը սկսել է հարթել նաև արտերկրում երեխա դաստիարակելու և նրան միջավայրի բացասական ազդեցություններից պաշտպանելու մասին մտահոգությունները:

 Արտերկրում կրթվելու և աշխատելու մատչելի հնարավորություն են ընձեռում ամերիկյան, բրիտանական ու եվրոպական կրթական ծրագրերը՝ ֆինանսավորման լայն հնարավորությամբ, դիմորդների համար ստեղծում մրցակցային պայմաններ. այդ մրցույթներում հաղթելը դիմորդների համար դառնում է idea fix, կամ գերագույն նպատակ, փրկության միջոց: Թեև որոշ ծրագրեր դիմորդների առջև կրթվելուց հետո Հայաստան վերադառնալու  պայման են դնում, շատերն արտերկրում կապեր հաստատելով՝ վերադառնում են և, կարճ ժամանակ անց, աշխատանքային պայմանագրով նորից մեկնում աշխատանքի և մշտական բնակության: Իրենց ապագան միայն արտերկրում պատկերացնող երիտասարդների մյուս՝ ավելի մեծ, խումբը օտարերկրյա բուհերում կրթություն է ստանում սեփական միջոցներով, զուգահեռ աշխատելով ասենք խանութներում կամ սրճարաններում, կրթաթոշակներ ստանալով տարբեր հիմնադրամներից. համացանցում նույնիսկ ցանց են ստեղծել, որտեղ միևնույն տաշտակում հայտնված պոտենցիալ արտագաղթողները միմյանց օգնում են խորհուրդներով: Այստեղ միասնականությունն ավելի իրական է:

 Նրանք, ովքեր չեն կարողանում մեկնել, համալրում են պոտենցիալ արտագաղթողների հսկա բանակը: Ըստ <<Elite Migration in Armenia>> հետազոտության, էլիտար դպրոցների շրջանավարտների կեսից ավելին  մտածում են արտագաղթելու մասին և հնարավորության դեպքում, անմիջապես կմեկնեն: Համաձայն նույն աղբյուրի, պոտենցիալ արտագաղթողների ամբողջության մեջ դպրոցականներն ամենաշատն ունեն արտերկրում բնակություն հաստատելու ցանկություն: Իսկ պոտենցիալ արտագաղթողները, ըստ Gallup-ի, Հայաստանում կազմում են ընդհանուր բնակչության մոտ 40 տոկոսը, այսինքն՝ շուրջ 1 մլն. մարդ, և սա միայն սոցիոլոգիական հարցումների տվյալներով:

  Շիրակի մարզում աշխատող ճանաչված ու որակյալ գինեկոլոգ-վիրաբույժներից մեկը, ով ղեկավարում է Ախուրյանի Մոր և մանկան առողջության կենտրոնը, և իր գիտելիքներով կրթել է երիտասարդ մասնագետների մի խումբ, վերջերս ինձ հետ զրույցում խոստովանեց, թե մտադիր է թողնել աշխատանքն ու ընտանիքով տեղափոխվել երտերկիր. նա չէր դժգոհում աշխատանքից և աշխատավարձից, բայց  խորապես հիասթափված էր երկրում տիրող արժեքային համակարգի բացասական դրսևորումներից  և ազգային արժանապատվությանն անհարիր պետական քաղաքականությունից. բժիշկն իր երեխաների ապագան ուզում է ավելի վստահելի սոցիալական միջավայրում ձևավորել: Առնվազն զայրացնող էր պատկերացնել, թե ինչքան կտուժի մարզի առողջապահությունը, եթե զրկվի նման հեղինակավոր մասնագետից, իսկ հեղինակությունը, ինչպես հայտնի է, կարող է օրինակ ծառայել և ծառայում է մյուսների, հատկապես երիտասարդների համար, ովքեր օտար միջավայրին ավելի հեշտ են ադապտացվում, ունեն ավելի ճկուն արժեհամակարգ:

  Պոտենցիալ արտագաղթողը գրեթե նույնն է ինչ փաստացի էմիգրանտը. նրա կենսական էներգիայի մեծագույն մասն ուղղված է ամեն գնով Հայաստանից փախչելու գործունեությանը, որից Հայաստանը միայն տուժում է, պոտենցիալ արտագաղթողը ժողովրդի կամ պետության կենսական էներգիայի կորուստն է, ծերացումը կամ դանդաղ մահը, այլ խոսքով, պոտենցիալ արտագաղթողը Հայաստանում է միայն ֆիզիկապես,  հոգով և մտքով նա <<աշխարհի քաղաքացի>> է, առանց բնակության հստակ վայրի, առանց  ազգային ինքնության գիտակցության, ով, որպես պատիժ, դատապարտված է հավերժ նավարկել օվկիանոսներում, ինչպես մի <<Flying Dutchman>>-ի ուրվականը: Պոտենցիալ արտագաղթողը հայրենիքի համար կռվող չէ, նրա համար օտար երկրի շահն ավելի կարևոր է: Ինչպես <<Flying Dutchman>>-ը, նա պարտվել է իր անկարողության պատճառով և չարագուշակ նշան է բոլոր նրանց համար, ովքեր չեն կարողանում կամ չեն ուզում պայքարել…ազգային արժեքների համար, տուն հասնելու և այն պաշտպանելու համար:

Լևոն Գալստյան